Նամակ Գեղուհի Հովհաննիսյանին (1915)

 1915, Ֆիլիպե Եդիրնե

Սիրելի Գեղուկս,

    Երեկ քառտով մը իմացուցած էի Տիգրանին, թե վերջապես հաջողեցա ազատիլ: Պոլսո մեջ հայերուն կացությունը սոսկալի դարձած է բառին իսկական ըմբռնումով. ամեն օր 30-40 ձերբակալություններ տեղի կունենան ամեն կարգե մարդերե, որոնք երկու օր ոստիկանատունը պահելե ետքը կաքսորին անծանոթ տեղեր և որոնց մասին ուղղակի ոևէ լուր չըլլալե զատ, անուղղակի շատ գեշ լուրեր կան. իմ մասիս կացությունը անտանելի դարձած էր. անշուշտ, երբ հիվանդության խոսք կընեի, կը հասկանայիք, որ ձերբակալման վախ ըսել կուզեմ. երկար պիտի ըլլար ձեզ նկարագրել, թե ինչ սոսկումներե անցանք. խեղճ մայրիկս երեք ամիսե ի վեր ամեն օր սուքի մեջ էր ինծի համար արդեն երեք ամիսե ի վեր փախստական վիճակի մեջ էի և գաղտնի տուն կուգայի երբեմն. քաշածնիս միայն տերը գիտե. վերջապես հանդգնությունը, ճարպկությունը և պաղարության հրաշքով մը հաջողեցա ինքզինքս ազատել. կերևակայես երջանկությունս երբ սահմանագլուխը անցա. ինչ հաղթանակ. միայն, թե որքան ավելի կատարյալ պիտի ըլլար երջանկությունս, եթե մանչս և մայրիկս միասին ըլլային. անոնց բաղդը չուզեցի ինծի կապել այն պարզ պատճառին համար, որ մինչև սահմանագլուխ հարյուրին իննսուն հավանական էր, որ ձերբակալվեի և անունք ալ հետս trainés պիտի ըլլային. վերջապես ամեն բան կարգադրեցի դրամական և այլն տեսակետով, որ անոնք ալ ինձմե անմիջապես ետքը ճամբա ելլեն, նույնիսկ հույս ունեմ, որ վաղը առավոտ հոս կը ժամանեն. եթե ոևէ արգելք ըլլա մեկ երկու օր կուշանան առ առավելն. հակառակ ունեցած վստահությանս` սիրտս դողի մեջ է, և մայրս ու Հրանտս ձեռքս անցնելու են, որ կատարելապես հանգստացած զգամ ինքզինքս: Անմիջապես ձեզ ալ կը գրեմ: Չեք կրնար երևակայել, թե ինչ հոգեկան վիճակներե անցած եմ. մոտավորապես տասը օրե ի վեր ոչ բան կրցա ուտել, ոչ քնանալ. ասոր-անոր տունը, հոս պահվըտելով, հոն ծածկվելով հոգիս ելած է. վերջապես օր մը անձամբ կը խոսիմ. սա չափը ըսեմ, որ Սոֆիիս պատկերը, որ վերջին օրերը ղրկած էիք զիս, փրկեց շատ critique պահու մը. երբ հարցուցին թե ինչու մեկնիլ կուզեմ. ըսի, թե պիտի երթամ աղջիկս առնեմ Ֆիլիպեեն և վերադառնամ, պետք է հաստատես, թե աղջիկ ունիս, պատասխանեցին. ինչպես կրնայի` առանց իմ ով ըլլալս հայտնելու, հանկարծ ներշնչում մը ունեցա. այդ պատկերը, որ պայուսակիս մեջ կը պահեի, հանել ցուցնելու. ինծի նայեցավ, պատկերին նայեցավ և կերևա, թե նմանություն գտավ ու գործը վերջացավ. վերջապես փուշերու վրայե քալելով է, որ հաջողեցա այդ անիծված երկրեն դուրս ելնել. աստված ամենքն ալ ազատե. ինչ հուզումով տեսա առաջին անգամ պուլկարները. կեցցե Պուլկարիա...նամակ կրնանք ղրկել առ այժմ հետևյալ հասցեին. Bulgaria Philippole...

    Մայրիկս գալեն ետքը դիտավորություն ունիմ Սոֆիա երթալու և ավելի ուշ դեպի Զվիցարիա. մեյ մը գան անոնք և հետո կը գրեմ ձեզի ընելիքներուս մասին. գլխավոր ծրագիրս այն է` այլևս ամենքս ալ միանանք և այլևս երբեք իրարմե չի բաժնվինք. մեյ մը երկու զավակներս միասին քովս ունենամ ուրիշ բան չեմ ուզեր: Մաթիլտին հասցեն երևակայե որ մոռցեր եմ. գլուխս խելք մնացած է որ. շուները ասանկ ճամբորդություն չընեն. բայց այս նամակս ամենուդ համար է, որ կը գրեմ կոր. Մաթիլտը, Սոֆիս, Ռընես համբուրե իմ կողմես. Տիգրանին և Քոկսին շատ շատ բարևներ. նամակնիդ մի ուշացնեք. անգամ մը որ սիրտս հանգստանա. կարծեմ թե գործերս լավ ընթացք պիտի ունենան. ջերմապես կը հուսամ, թե ձեզի ալ քիչ շատ պիտի կրնամ օգնել. ընկերները շատ լավ կը վարվին հետս և ամեն ջանք կընեն, որ բանի մը կարոտ չը մնամ:

    Մաթիլտը, Սոֆին և Տիգրանն ալ թող գրեն. թող կարճ ըլլա, հոգ չէ. բայց իրարու սպասելով մի ուշացրեք նամակնիդ. Պոլիս մորաքույրներս, Աղունին և տղաքը առողջ վիճակի մեջ ձգեցի, բայց ամենքն ալ հուզված են և մեկ օրեն մյուսը չեն գիտեր, թե ինչ կը պատահի. ամեն պարագային իմ մեկնելովս մեծ հոգ մը վերացավ վրաներնուն: 

Զապել     

(Զապել Եսայան, Նամակներ, Ե. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն, 1977)

Նամակ Օշականին

ԶապԷլ Եսայեանի 1935-ին գրուած նամակը, ուղղուած Յակոբ Օշականին, Երևանէն:

(Տպուած 2004-ին - Հորիզոն գրական հաւելուած:)

Իմ Մայրիկը (Մաս III)

Չնայած սաստիկ զբաղվածությանը հասարակական կյանքում, Զ.Եսայանը չէր թուլացնում աշխատանքը գրական ասպարեզում: Այդ ժամանակ էր, որ գրեց «Կրակե շապիկը», որին ինձ հաղորդակից էր դարձնում՝ ոգևորված կարդալով որոշ հատվածներ: Դա նախապատրաստումն էր ավելի մեծ կտավների, որ ստեղծելու էր Կ.Պոլիսի կյանքից՝ «Սիլիհտարի պարտեզները», «Բարպա Խաչիկ»:

Իմ Մայրիկը (Մաս II)

Դեռ Սուեզում էինք, երբ իմացանք,որ զինադադար է կնքված: Ավարտվել էր առաջին համաշխարհային պատերազմը:

Սուեզից գնացքով մեկնեցինք Կահիրե, որտեղ ապրում էր հորս ազգականուհին՝Հայկանուշը: Նրա ամուսինը՝Կարո Պալյանը, քաղաքի անվանի ճարտարապետներից էր: Նրանց որդին՝ Հրազդանը, նույնպես ճարտարապետ դարձավ:

Կահիրեում սպասում էինք միջերկրածովյան նավագնացության վերականգնմանը: Առաջին մարդատար նավով Ալեքսանդրիայից մեկնեցինք դեպի Մարսել: Չնայած պատերազմական գործողությունների ավարտին, ծովում դեռ մնացել էին կորած լողացող ականներ, որոնք կարող էին վտանգ սպառնալ նավին: Այդ պատճառով նավի վրա զինվորական կարգապահություն էր տիրում: Ուղևորներն ապահովված էին փրկության գոտիներով և կցված փրկամակույկներին, մեր նավակն ուներ 5 համարը: Ցերեկը կամ գիշերը հաճախ հայտարարվում էր տագնապ. ուղևորները, փրկության գոտիները հագած, վազում էին դեպի իրենց կցված փրկամակույկները: Նրանց մեջ առաջինը նստում էին կանայք, երեխաները, ծերունիները : Երբ բոլորը տեղավորվումէին (դրա համար տրվում էր որոշակի ժամանակ), փրկամակույկներն իջեցնում էին ծով և թիավարելով հեռացնում էին նավից: Հնչում էր ավարտի ազդանշանը: Նորից բարձրանում էինք նավ: Այդ գործողությունն ինձ շատ էր զվարճացնում, բայց մայրիկիս՝ոչ այնքան: Նա տառապում էր ծովային հիվանդությամբ, չնայած, որ կյանքում ծովով շատ էր ճանապարհորդել:

Իմ Մայրիկը (մաս I)

Հրանտ և Զապէլ, 1934

Մայրս սիրում էր պատմել իր ծննդավայրի՝ Կ.Պոլսի ասիական մասում գտնվող թաղամասի՝ Սկյուտարի և իր մանկության օրերի արարքների մասին: Դրանք զուտ երեխայական խաղեր չէին. նրանց մեջ արդեն ուրվագծվում էր ապագա գրողի էությունը՝ բողոքն անարդարությունների դեմ, վառ երևակայությունը, հեգնանքը կյանքի արատավոր երևույթների նկատմամբ:

Նա հաճախ հիշում էր մտերիմ բարեկամ, բանասեր, բժիշկ Թորգոմյանին, որը նրան պատկերանում էր որպես մի առասպելական անձնավորություն: Հմուտ մասնագետ էր. գիտնական (գրել է հայ բժշկության պատմությունը). միաժամանակ չափազանց բարի մարդ: Բժշկի միակ թերությունն այն էր , որ շատ էր հուզվում, երբ հիվանդի դրությունը ծանրանում էր: Տեսնելով նրա արցունքները. տնեցիներն իրենք էին նրան մխիթարում՝«բժիշկ, հոգ մի ընեք, կլավանա»:

Հայրս՝ նկարիչ Տիգրան Եսայանը. ծնվել է 1874 թվականին Կ. Պոլսում. Օրթագյուղ թաղամասում . վախճանվել է 1927 թվականին Փարիզում: Միջնակարգ կրթությունը ստացել է Կ.Պոլսի Կեդրոնական վարժարանում, մասնագիտականը՝ Ստամբուլի, ապա Փարիզի գեղարվեստից վարժարաններում. ինչպես նաև Փարիզի Ժուլիանի ակադեմիայում՝ նկարչության գծով: Ստեղծագործել է Կ. Պոլսում և Փարիզում:

ՍՈՖԻ ԵՍԱՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ

Մորս Զաբել Եսայանի վերջին տարիները, 1937-1942 ? թթ․

Հիմք եմ վերձնում Հ․ Ս․Գ․ 4րդ համագումարում Ընկ․ Էդ․ Թոփչյանի ճառը, ՛՛ Վերջին տարիների ընթացքում Հ․Կ․Պ․ Կենտկոմի ակտիվ միջամտության շնորհիվ ․․․ ։ Վերականգնվեցին ոչ միայն․․․, այլև Սովետահայ գրականության վարպետների Չարենցի, Բակունցի, Թոթովենցի, Զ․ Եսայանի և ուրիշների ստեղծագործությունները , մորս վերջի մասին գրելու համար ։

Ոչ ինքը, ոչ մենք այրունակիցներս զավակները Սոֆի Եսայան, Հրանդ Եսայան ոչ էլ ընտանեկան պարագաները ամուսինս Սարիբեկ Գեվորգյան, Բերկրուհի Եսայան, շահագրգրված մորս վերականգնամ, չգիտեցանք որ մայրս հավերժ ջնջվել էր մի անողոք բախտով ․․․

Ոչինչ չէր թվում սպառնալ մորս եղելության նախորդող շաբաթներին։ Ավարտել էր իր վեպը Պարպա  Խաչիկը, որը էր մի ամբողջ կյանքի հասունացած փորձի արտացոլումը, գրել էր հոգնելով, նյութի հետ մարտնչելով։ Երբ ձեռագիրը հանձնեց ՊետՀրատ 22ի հունիսին , նոյն երեկոյան չնայած մի սաստիկ փոթորկալի  քամու, որը ցնցում էր Աբովյան 62ի  բնակարանի ծավալուն լուսամուտների ապակիները, և էլեկտրական լույսերի մի անջատման, մայրս  մոմի լույսի տակ, իր աշխատատեղում, թեթեվ մի  գրիչով գրումէր։ Մի պահ դադարելով  և ժպտալով ինձ ասեց "սպասե" ու ընթերցեց Պ․ Դուրյանի վիպական կենսագրության առաջի գլուխը։ Սենյակը լցվեց գարունով ,իսկյուտարյան արեվով ու ծաղկած ծառերի բուրմունքով։ Հիշում եմ որ նկարագրել էր Պ, Դուրյանի շիրմի   վրա ծաղկող դառն նշենու ծառը։ 1920թ, ինձ տարել էր այցելել այդ շիրիմը։ Ինչպես քիչ է պատահում Պ․Դուրյանի անցքը աշխարհում թողել է վերանորոգող, երիտասարդնող մի հետք, մշտնջանական գարնան  մի  երկինք․․․

Զապէլ Եսայեանի «Արգելքը»

Հոս կ’ուզենք անդրադառնալ «Արգելքը» խորագրեալ այն գործին, որ 1922 թուականին, սաղմնային ձեւի մը ներքեւ, Եսայեան կը հրատարակէ Վիեննա եւ ապա Պերլին տպուող «Արեգ»ին մէջ։ Այս աոաջին մակարդակին, վէպը կը կրէ «Հանգրուանը» խորագիրը :

«Արգելքը», քիչ ծանօթ եւ քիչ կարդացուած, հոգեբանական պատկերումն է հետաքրքրական ու կենդանի կին տիպարի մը՝ Սաթիկին։ Վէպը Սաթիկի հոգեկանի փոփոխման պատմութիւնն է առաւել։ Եսայեան Սաթիկի գիւտը կ’ընէր իր իսկ հոգիին ամէնէն գաղտնի ծալքերէն ներս։ Եւ սէրը, կրկին, կը թուի ըլլալ հեղինակի վիպական կառոյց-միջավայրին սկզբնատարրը, հէնքը։ Սէրը, անընդհատ ընկալուող իբր գերագոյնը արժէքներէն, բա¬րոյականներուն ամէնէն ցանկալին ու գեղեցիկն է, որուն կը ձգտի ոեւէ ապրող, շնչող էակ։

«Արգելքը» կը պատմէ Սաթիկի սէրերը։ Զուգահեռաբար, եւ ըստ մեր անձնական ընկալման անիկա կը գծէ վիպական կարելի ստեզծագործութեան մը ուղին, Եսայանի համաձայն եւ եսայեանական շեշտ հասկացողութեամբ։ Սաթիկ (թէ՞ Եսայեան Զապէլ), իր իսկ պատմումով, կ՛ապրի հոգե-բնազանցական յեղաշրջում մը։ Հերոսուհին, 228 վիպային էջերու ընթացքին, ցասումի եւ երջանկութեան խառն ու զօրաւոր զգացմամբ մը, պիտի՛ յամառօրէն փնտռէ, իր ընդերքէն ու նաեւ դուրսի իրականութենէն գողնայ, խլէ, ստանձնէ՛ իր անհատականութիւնը, պատկե՛րը։

Միաժամանակ, Սաթիկ չի կրնար ապրիլ սէրը ու չվերադառնալ իր գոյութեան այն բացառիկ եզրին, որ է ըլլալ կին-գրող Զապէլ Եսայեանի բազմազան ու հարուստ պատկերի մէկ ցանկացուած, իրաւ, խօսուն կարե­լիության նոյնքան բացառիկ արտայայտութիւնը, ձեւը։