1915, Ֆիլիպե Եդիրնե
Սիրելի Գեղուկս,
Երեկ քառտով մը իմացուցած էի Տիգրանին, թե վերջապես հաջողեցա ազատիլ: Պոլսո մեջ հայերուն կացությունը սոսկալի դարձած է բառին իսկական ըմբռնումով. ամեն օր 30-40 ձերբակալություններ տեղի կունենան ամեն կարգե մարդերե, որոնք երկու օր ոստիկանատունը պահելե ետքը կաքսորին անծանոթ տեղեր և որոնց մասին ուղղակի ոևէ լուր չըլլալե զատ, անուղղակի շատ գեշ լուրեր կան. իմ մասիս կացությունը անտանելի դարձած էր. անշուշտ, երբ հիվանդության խոսք կընեի, կը հասկանայիք, որ ձերբակալման վախ ըսել կուզեմ. երկար պիտի ըլլար ձեզ նկարագրել, թե ինչ սոսկումներե անցանք. խեղճ մայրիկս երեք ամիսե ի վեր ամեն օր սուքի մեջ էր ինծի համար արդեն երեք ամիսե ի վեր փախստական վիճակի մեջ էի և գաղտնի տուն կուգայի երբեմն. քաշածնիս միայն տերը գիտե. վերջապես հանդգնությունը, ճարպկությունը և պաղարության հրաշքով մը հաջողեցա ինքզինքս ազատել. կերևակայես երջանկությունս երբ սահմանագլուխը անցա. ինչ հաղթանակ. միայն, թե որքան ավելի կատարյալ պիտի ըլլար երջանկությունս, եթե մանչս և մայրիկս միասին ըլլային. անոնց բաղդը չուզեցի ինծի կապել այն պարզ պատճառին համար, որ մինչև սահմանագլուխ հարյուրին իննսուն հավանական էր, որ ձերբակալվեի և անունք ալ հետս trainés պիտի ըլլային. վերջապես ամեն բան կարգադրեցի դրամական և այլն տեսակետով, որ անոնք ալ ինձմե անմիջապես ետքը ճամբա ելլեն, նույնիսկ հույս ունեմ, որ վաղը առավոտ հոս կը ժամանեն. եթե ոևէ արգելք ըլլա մեկ երկու օր կուշանան առ առավելն. հակառակ ունեցած վստահությանս` սիրտս դողի մեջ է, և մայրս ու Հրանտս ձեռքս անցնելու են, որ կատարելապես հանգստացած զգամ ինքզինքս: Անմիջապես ձեզ ալ կը գրեմ: Չեք կրնար երևակայել, թե ինչ հոգեկան վիճակներե անցած եմ. մոտավորապես տասը օրե ի վեր ոչ բան կրցա ուտել, ոչ քնանալ. ասոր-անոր տունը, հոս պահվըտելով, հոն ծածկվելով հոգիս ելած է. վերջապես օր մը անձամբ կը խոսիմ. սա չափը ըսեմ, որ Սոֆիիս պատկերը, որ վերջին օրերը ղրկած էիք զիս, փրկեց շատ critique պահու մը. երբ հարցուցին թե ինչու մեկնիլ կուզեմ. ըսի, թե պիտի երթամ աղջիկս առնեմ Ֆիլիպեեն և վերադառնամ, պետք է հաստատես, թե աղջիկ ունիս, պատասխանեցին. ինչպես կրնայի` առանց իմ ով ըլլալս հայտնելու, հանկարծ ներշնչում մը ունեցա. այդ պատկերը, որ պայուսակիս մեջ կը պահեի, հանել ցուցնելու. ինծի նայեցավ, պատկերին նայեցավ և կերևա, թե նմանություն գտավ ու գործը վերջացավ. վերջապես փուշերու վրայե քալելով է, որ հաջողեցա այդ անիծված երկրեն դուրս ելնել. աստված ամենքն ալ ազատե. ինչ հուզումով տեսա առաջին անգամ պուլկարները. կեցցե Պուլկարիա...նամակ կրնանք ղրկել առ այժմ հետևյալ հասցեին. Bulgaria Philippole...
Մայրիկս գալեն ետքը դիտավորություն ունիմ Սոֆիա երթալու և ավելի ուշ դեպի Զվիցարիա. մեյ մը գան անոնք և հետո կը գրեմ ձեզի ընելիքներուս մասին. գլխավոր ծրագիրս այն է` այլևս ամենքս ալ միանանք և այլևս երբեք իրարմե չի բաժնվինք. մեյ մը երկու զավակներս միասին քովս ունենամ ուրիշ բան չեմ ուզեր: Մաթիլտին հասցեն երևակայե որ մոռցեր եմ. գլուխս խելք մնացած է որ. շուները ասանկ ճամբորդություն չընեն. բայց այս նամակս ամենուդ համար է, որ կը գրեմ կոր. Մաթիլտը, Սոֆիս, Ռընես համբուրե իմ կողմես. Տիգրանին և Քոկսին շատ շատ բարևներ. նամակնիդ մի ուշացնեք. անգամ մը որ սիրտս հանգստանա. կարծեմ թե գործերս լավ ընթացք պիտի ունենան. ջերմապես կը հուսամ, թե ձեզի ալ քիչ շատ պիտի կրնամ օգնել. ընկերները շատ լավ կը վարվին հետս և ամեն ջանք կընեն, որ բանի մը կարոտ չը մնամ:
Մաթիլտը, Սոֆին և Տիգրանն ալ թող գրեն. թող կարճ ըլլա, հոգ չէ. բայց իրարու սպասելով մի ուշացրեք նամակնիդ. Պոլիս մորաքույրներս, Աղունին և տղաքը առողջ վիճակի մեջ ձգեցի, բայց ամենքն ալ հուզված են և մեկ օրեն մյուսը չեն գիտեր, թե ինչ կը պատահի. ամեն պարագային իմ մեկնելովս մեծ հոգ մը վերացավ վրաներնուն:
Զապել
(Զապել Եսայան, Նամակներ, Ե. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն, 1977)