Կնոջ Մը Կեանքը

(Զապէլ Եսաեանի գրական ժառանգութեան ընդմէջէն )

Զ․ Եսայեանը մեր միակ գրագիտուհին է, որուն գործերուն մէջ տիրականը իր անձն է։ Որոնող եւ խորապէս տպաւորող մտքի տէր, իր գրական նախափորձերէն մինչեւ ամէնէն արժէքաւոր վիպակները՝ ան տեւաբար կը կատարէ փնտռտուքը իր եսին, փնտռտուքը երջանկութեան, որ զինք պիտի լիացնե ու որուն աղբիւրները իրմէ կը բխին։ Շատ կանուխէն զգացած է զօրութիւնը իր ներքին ուժերուն, լուռ եւ ինքնամփոփ՝ ականջ տուած է իր սրտի ձայնին ու արտայայտած է իր հոգեկան աշխարհը յորդ զգայութեամբ։ Իր գրութիւնները յաւերժօրէն կը պահեն կնիքը  իր տպաւորութիւններուն, մտածումներուն, բարդ եւ նուրբ զգացումներուն, յոյզերուն, երազներուն, ապրումներուն։ Իր կարեւոր գործերուն մէջ՝ գլխաւոր հերոսները միշտ առանձին ու ներամփոփ են, սակայն անոնք իրենց առանձնութիւնը կը լեցնեն իրենց հոգեկան հարուստ աշխարհին մտերմութեամբ։ Արդէն իր «Հոգիս աքսորեալ» վիպակին մէջ՝ Զ․ Եսայեան կը հաստատէ, թե իր գործերը «յիշողութեամբ ապորւմներու արտացոլումն են ․․․ առանց ինձ մեռեալ են անոնք» , իսկ «Վերջին բաժակը»ին մէջ կ՛ըսէ․ «Ես իմ սիրտս կ՛ուզեմ արտայայտել»։

Այս է ահաւասիկ Զ․ Եսայեանի գործին իւրայատուկ դրոշմը․ զեռուն սիրտ ունեցող, զօրեղ կենունակութեան տէր այս կինը կեանքի մէջ յաճախ ինքզինք բռնուած կը գտնէր զգայնութիւններու ցաւագին ցանցի մը մէջ ու կը զգար, որ ինքզինք արտայայտելը հոգեկան հրամայական պահանջ էր։ Վաւերական արժէքը իր գործին ՝ իր խուզարկու աչքերուն ներքին հայեցողութիւնն է, իր եսին անվերապահ արտայայտութիւնը իր բազմապիսի երեսներով։ Ահա այսպէա, Զ․ Եսայեանի անձն ու գործը նոյնացած են ու այդ գործին ուսումնասիրութիւնը մեղի կը ներկայացնէ կնոջ մը կեանքը, ապրւած մեր նորագոյն պատմութեան ամէնէն եղերական շրջանին։

Les Mains

Comment vous raconter le fait, Monsieur le Docteur…Pourrai-je seulement commencer ? Je ne me souviens plus de rien, - si ce n’est de la prenante et meurtrière lourdeur de « ces Mains » sur mes épaules.

J’étais si jeune et insouciant, vraiment, à l’époque !

Je vous dis, oui : j’étais jeune, j’étais gai, avec une âpre envie de me laisser aller à la vie… Je ne pesais pas lourd sur la terre. Je prenais si peu de place, je me contentais de si peu, que je ne comprends pas pourquoi j’ai été si ardemment poursuivi du malheur…Mais, après tout, n’est-ce pas, vous ne me demandez pas l’histoire de mes belles années qui vous importent peu, et ce sont les mauvaises qui vous intéressent.

Je vous dis, je ne me rappelle pas le commencement… Comment me le rappellerais-je d’ailleurs ? puisque la Chose me semble avoir toujours existé et se reculer infiniment. Enfin, dès ma toute première enfance j’ai eu cette sensation, cette vague et inquiétante sensation de quelque subite « lourdeur » sur mes épaules. Je vous ai dit, j’étais gai et insouciant, mais quand cela me prenait, d’un coup, sans m’avertir, je me courbais sous le poids, et un long, un long frisson parcourait tout mon être ! Et puis je secouais les épaules, comme pour m’en décharger, et je ne m’en occupais pas davantage… Quelquefois mes camarades me demandaient :

Mon Enfant

(poème écrit et traduit par Yesayan, publié dans "Ecrits pour l'Art", 1905)

Après les crises de douleurs qui me ravagent au dedans de moi-même, me griffent la figure et frottent autour de mes yeux le noir de la souffrance, - Lorsque lasse, je sens encore leur morsure sous ma peau, et leur frisson dans mes veines, je Le vois qui me sourit.
Il ne me sourit qu'en ces heures-là. Il ne se révèle à moi que lorsqu'un mal intolérable me tord.
Avant d'avoir connu la douleur, je ne Le connaissais pas. Je ne sais quel jour il est né, mais à présent son existence m'enveloppe. Je Le sens parfois en moi, mais le plus souvent, je Le sais au loin, très loin...
Je Le connais d'une façon indécise. Dans mon cerveau engourdi par les longues insomnies, ses yeux n'ont laissé qu'une image vague, qui se prolonge...
Il a des cheveux en nuage, des yeux comme des étoiles, et les contours de sa figure s'estompes sur du vide...
Je connais plutôt ses sourires que sa figure. Je les sens dans l'air, et les vois en fermant les yeux, avec une ivre volupté. Je connais ses regards plutôt que ses yeux: je l'aspire par mes paupières. Je connais ses chuchotements, qui embaument comme de l'encens et me grisent, et jusqu'à ses gestes, que je perçois à la suite des grandes affres. Et la sensation de ses petits bras autour de mon cou, m'affole!...
Il est mon Enfant existant quelque part, au loin, né de ma souffrance et qui se nourrit de ma douleur.
Je suis heureuse de supporter ces anxiétés et ces maux puisque c'est par eux qu'il m'arrive. Je dois chaque fois traverser un océan d'émotion, pour Le retrouver sur l'autre rive. Je dois boire tout un horizon de sang et dessécher le soleil, pour Le retrouver dans la nuit suprême. Après les tortures de la journée, je dois sentir ma vie brûler et se consumer dans les fièvres pour que je puisse un tout petit peu l'approcher!
Il ne m'aime pas peut-être...Moi je suis son esclave.
Un jour cependant, je Le rejoindrai pour toujours: ainsi me l'on prédit les nuits, encensées par sa présence, mélodieuses de son murmure.

Ինքնակենսագրական բնույթի էջեր

Այդ շրջանին ատելութիւն զգացումը ուժեղ էր իմ մէջ, ամէն տեղ և ամէնուն մէջ կը տեսնէի հակասութիւններ, աններդաշնակութիւն խոսքի և գործի մէջ և խորապէս կը տառապէի. […] Յովհ. Շ. «Հայրենիք» -ի մէջ կը պաշտպանէր կնոջ ազատութիւնը և մտերմական խոսակցութեան մէջ աղջկայ մը համար կ՝ըսէր թէ պատշաճութեան զգացում չունի, որովհետեւ օր մը գործի համար մինակը եկեր էր խմբագրատուն: Թերթի մէջ որ լիպերալներու օրկանը կը համարվէր, կը գրէին ապահարզանի իրավունքների մասին ռազմաշունջ հոդվածներ և միւս կողմանէ կը բամբասէին կիներու մասին որ այրի հազիվ՝ հետո կրկին ամուսնացեր էին կամ տեսնուէր էին այրի մը հետ. Սիպիլ՝ իրենց թանկաքին աշխատակցուհին էր, բայց չէին վարաներ իր բարքերը քննադատելու ամենախիստ որակումներով. Նոյնիսկ ծաղրով, որովհետեւ դժբախտ ամուսնութենէ մը հետո՝ երբ ամուսինը, Անկարա էր իր գործով, ինքը Պոլսոյ մէջ սիրային բարեկամութիւն կը մշակէր արդեն Հրանտ Ասատուրի հետ:

Այս Բոլորը և շատ ուրիշ բաներ ինծ կը մղէին ըմբոստութեան և կը մտածէի որ եթէ կարենաի պատկերացնել այդ հակասութիւնները, դիմակազերծ ընել մարդիկը շատ օգտակար գործ կատարած կ՝ըլլայի. Այնք­ան պիտի ուզէի որ վերջապէս գտնէի մարդիկ որոնց գործը և կեանքը համապատասխան ըլլար իրենց գեղեցիկ խօսքերուն: Ահա թէ ինչու, իմ ներքին իսկ բխող պատճառներով խորապէս համոզուած էի որ գրականութիւնը պերճանք մը չէ: 

- Զապել Եսայան, Ինքնակենսագրական բնույթի էջեր:

Passport from the first Armenian Republic 1919

From Zabel Yesayan Archives at the Charents Museum of Art and Literature, Yerevan, Armenia  

(non-official translation)
Armenian Republic
Delegation at the Paris Peace Conference
# 599

Vouillemont hotel
15 Boissy d'Anglas

Paris, 15 September 1919

Passport

In the name of the Government of the Armenian Republic, we, the undersigned, President of the Armenian Republic delegation at the Peace Conference, have issued this passport to Madam Zabel Essayan, of Armenian nationality, and who is traveling to England, accompanied by her daughter Sophie,  age 18 and returning to Paris.
We urge the civil and military authorities of our friends and allied forces to assist Madam Essayan during her journey.
For this purpose we have issued this present passport to her, signed and with the seal of the Delegation in Paris, on the fifteenth of september  1919.

President of Delegation of the Armenian Republic at the Paris Peace Conference
A. Aharonian

Գրական Քրոնիկ

Մեր աշխարհիկ գրականութիւնը որ գրեթէ միշտ ազդուած է ֆրանսական մատենագրութենէն, ի՞նչ չափով արդեօք հետեւած է Զօլաի և իրմէ ետքը եկող վարպետներուն: Կը տեսնենք թէ մեզմէ անոնք որ առիթը ունեցած են հետեւելու դարավերջի գրական յեղաշրջումներուն, կրցած են արտադրել ինքնուրույն և անկաշկանդ գրականութիւն մը` իրականութեամբ տրոփուն: Ընդհակարակը, տարտամ մտքերն են որ հետզհետէ օտարացած են մեր արեւոտ ու կեանքով զեղուն բարքերէն և առաջ բերած են անհարազատ ու կեղծ գրականութիւն մը ուրկէ խորապէս ազդուած են նաեւ մեր ընտանեկան սովորութիւնները, մեր ընկերային բարքերը ևն.:

Հետեւելով հանդերձ մեզմէ դուրս և մեզմէ ուժով գեղարուեստական և գրական զանազան շարժումներուն, կրնայինք` փոխանակ անկարեւոր և տժգոյն գրականութիւն մը կազմելու` մեր ուրոյն ջանքը և ինքնատիպ աշխատութիւնը բերել գրական ընդհանուր յառաջդիմութեան: - Զ. Ե.

Մասիս Թերթ, 1903.

Yesayan, Ghil et Écrits pour l'Art

Zabel Yesayan et René Ghil

Dans ses lettres rédigées pendant ses années étudiantes à Paris, Zabel Yesayan mentionne souvent le poète Français scientifique René Ghil. Avec d'autres écrivains et poètes Français, Yesayan faisait partie du noyau de la deuxième série de la revue, Écrits pour l'Art, dirigée par Ghil de 1887 à 1892. Elle y contribuait régulièrement avec ses poèmes et récits.

Jean-Pierre Bobillot, De la Poésie-scientifique et autres écrits